بيزيم مرضييه: آذربايجانلى قوشوقچو و يازار٬ تورك خالق قهرمانى٬ مرضيه احمدي اسكوئي ١٣٥٣-١٣٢٤ (١٩٧٤-١٩٤٥)
مرضييه اوسكويى بير يازار٬ بير شاعير٬ بير اؤيره تمن (موعلليم)٬ بير قادين٬ بير امكچى٬ بير ايدئآليست٬ بير اينقيلابچى٬ بير خالق قهرمانىدير! تورك خالقينين يئتيشديردييى بو آرى اوره كلى (پاكدل)٬ آيدين دوشونجه لى؛ خالقى٬ يوردو و آناديلىنه دريندن باغلى اولان گؤزه ل اينسان٬ تك كلمه ده آذربايجانين اوزو آغى و باش اوجاليغىدير. او٬ خالقينين آزادليغى يولوندا گنج جانينى بئله اسيرگه مه ين سئويملى٬ نيسگيللى٬ شهيد قيزىدير. او "من يازارليقلا ياشاماق ايسته ميره م٬ ناغيللاريمى ياشاميملا يازماق ايسته ييره م " ديييردى و بونو دا قلمى ايله٬ ياشامى ايله دوغرولادى. مرضييه نين هم قارا داوات٬ هميده آل قانى ايله يازديقلارى٬ خالقيميزدا اونا قارشى سونسوز بير سايغينليق قازانديرميش٬ آنىسي (خاطيره سي) و سئوگىسينى اوره كلرده و بئينلرده ابدى له شديرميشدير.
بوگون مرضييه نين مزارى٬ تورك خالقي و آذربايجانين باشقا شهيد دوشموش اؤولادلارى بهروز دهقانى٬ عليرضا نابدل٬ كرامت الله دانشيان٬ بيژن جزنى٬ عبد مناف فلكى٬ محمد حنيف نژاد٬ سعيد محسن٬ اصغر عرب هريسى٬ محمد بازرگانى٬ على باكرى٬ جعفر اردبيلى٬ احمد جليل افشار٬ حبيب برادران خسروشاهى ..... ايله بيرليكده تئهرانين بهشت زهرا قبريستانليغىنين ٣٣ ونجو قطعه سينده٬ بو قهرمانلارا هئچ بير شكيلده ياراشمايان ييخيق و باخيمسيز٬ اوتانج وئريچى بير دورومدا بيراخيلميشدير. بو تورك خالقى و آذربايجانين شهيد اوغول و قيزلاري و مزارلارى ايله علاقه لى مساله لرده -بونلارا فارس گوروهلار صاحيب چيخسا دا - تورك خالقى و آذربايجانلى قوروم-آيدينلارى٬ باشقا چوخلو مووضوعدا اولدوغو كيمى٬ چوخ تاسسوفله تمامى ايله غفلت و لاقئيدليك ايچينده ديرلر. بو عزيز خالق شهيدلرينين هامىسينين اؤزلرينه ده٬ قبيرلرينه ده صاحيب چيخيلماسى -دونيا گؤروشلرى و سيياسى مشىلرينه باخمادان- تورك خالقى و آذربايجان قورولوش-درنكلرينين ميللى بورجو و اينسانى وظيفه سىدير. بونلار تورك خالقى و آذربايجانين تاريخى٬ تاريخى دگرلرىديرلر؛ بونلار بيزيم دونه نيميز٬ بوگونوموز و يارينيميزديرلار! تاريخى اولمايان٬ تاريخى اولوب دا اونو بيلمه ين٬ تاريخى دگرلرينى قورومايان٬ اونلارى قورويانمايان بير خالق٬ يوخ اولماغا محكومدور. بوندان آرتيق گئج قالينمامالى!!!
----------------------------
ياشامى: مرضييه احمدى اوسكويى٬ ١٣٢٤گونش ايلينده٬ تبريزين ياخينليغيندا يئرله شن٬ آذربايجانين كيچيك شهرلريندن اوسكودا٬ اورتا حاللى اكينچى بير عاييله نين اوشاغى اولاراق دونيايا گلدى. اوشاقليق چاغيندان آتاسينين يانيندا تارلالاردا ايشله مه باشلادى و ائله لاپ بو كيچيك ياشلاريندان يوخسول كندلىلرين آجى و چيله لرىيله٬ درد و اوزونتو دولو ياشاملارىيلا تانيش اولدو. مرضيه ايلك اوخولو قورتاراندان سونرا ليسه يه داوام ائتدى. تحصيلينين بو دؤنه مينده٬ كيتاب اوخوماغا ماراق بسله ييب گئتديكجه اوخوماغا قارشى بيله سينده آشيرى و درين بير سئوگى اولوشدو. بو ايللر٬ مرضييه نين ايجتيماعى سورونلار حاققيندا داها بيليگلى اولان اينسانلارلا تانيشما و سيياسى مساله لره آرتاراق تسللوط تاپما ايللرىدير.
ليسه نين ايلك دؤوره سينى قورتارينجا٬ تبريزين "دانشسراى مقدماتى"سينه گيردى و بورايا گيرمكله ده سول و ماركسيسم ادبيياتى ايله تانيش اولدو. "مقدماتى دانشسرا"دا ايكى ايلليك بير تحصيلدن سونرا معلليم اولاراق ايشه آلينيب اوسكونون ايلك اوخوللاريندا اؤيره تمن لييه گؤنده ريلدى. مرضيه اوچ ايلليك اؤيره تمن ليك ياشامي و اوشاقلار و عاييله لرى ايله قوردوغو گل گئت و ياخين باغلار سونوجوندا٬ اونلارين چيله لرى و آغير ياشام شرطلرى ايله داها دا ياخيندان٬ داها دا كؤكلو بيچيمده تانيش اولما فورصتىنى الده ائتدى. اوچ ايل معلليمليين آرديندا٬ ليسه ديپلومونو آلماغا موفق اولان مرضييه٬ تبريز بيلىيوردونا گيردى. يونيوئرسيته ده ايكن٬ عئينى زاماندا اؤيره تمنليك و اوشاقلارا درس وئرمه يه ده داوام ائتدى. ١٣٤٥ ايلينده آغير مالى قوشول و سيخينتيلار نده نى ايله٬ تئهرانين "دانشسراى عالى سپاه دانش "ينه گيرمه يه مجبور اولدو. بوندان سونرا تئز تئز ورامينين تورك و فارس كندلرينده گزينمه يه٬ كند مدرسه لرينه اوغراماغا و كندلى اوشاقلار اوچون كيتاب ائولرى ياراتماغا باشلادى.
مرضييه اونيوئرسيته ده ايكن٬ فععال شكيلده سياسى-صينفى فعالييتلر و اؤيره نچى ائعتيصابلارينين چوخونا قاتيليردى. ١٣٤٩ ايسفند آيى اؤيره نچى ائعتيصابلارينى ياراتماقدا ايسه اؤزو٬ بؤيوك بير رول اوينادى. و بو اوزدن ساواك- خالق دوشمنى شاه رئژيمينين سياسى پوليسى - طرفيندن تاتينيب ايزله نمه يه آليندى. بونا رغمن اؤيره نچىلر آراسيندا بؤيوك سايغينليغا صاحيب اولدوغو و گله جك ائعتيصابلارين قورخوسوندان٬ مامورلار مرضييه نين ياخالانماسيندان واز گئچديلر. ١٣٥٠ ايلين خورداد آييندا "عالى دانيشسرا"نين تعطيله گيرمه سى ايله همين آيدا مرضييه ساواك طرفيندن توتوقلاندى. اوزون بير سوروشدورمادان سونرا بيراخيلدىيسا دا٬ سياسى فعالييتلرينى قيسيتلاماق مقصدى ايله اوسكو شهرينه سورگونه گؤنده ريلدى. اوسكوده ايكن بير ياندان ادبى يازىلار يازير٬ اؤته ياندان ليسه اؤيره نچىلرىنين سياسى بيلگيلرينى آرتيرماغا چاليشيردى. آمما قيسسا بير موددتدن سونرا٬ داها فرقلى و گئنيش فعالييتلره يؤنه ليب٬ ١٣٥١ ده تئهرانا گئده رك نئچه يولداشى ايله بيرليكده ماركسيست بير گوروه اولوشدوردو. ١٣٥٢ ده "خالقين فدايى چئريكلرى هؤرگوتو" (خ.ف.چ.ه.) ايله تماسا گئچيب اونلارين جرگه سينه قوشولان مرضييه٬ بوندان سونرا خالقينين ميللى آزادليغى و ازيلميشلرين٬ يوخسوللارين قورتولوشو اوغروندا فارس شووئنيسمى٬ پهلوى ظولمو و امپئريياليسم تسللوطونا قارشى قاتيلديغى سيلاحلى موباريزه ده فععال شكيلده ايشتيراك ائديب ان سون دا گيزلى ياشاما گئچدى.
قيسسا بير سوره ليك (خ.ف.چ.ه.) نين آذربايجان ايالت سوروملوسو اولان مرضييه بير ايل سونرا٬ ٦ اورديبئهئشت ١٣٥٣ ده ساواك گوجلرى ايله گيردييى سيلاحلى بير چاتيشمادا ياشامينى ايتيرميشدير: بير جومعه گونو خ.ف.چ.ه. عوضوو اولان شيرين معاضد٬ باشقا بير سمپاتيزانلا بولوشماق (قرار ملاقات) اوچون يولا چيخير. بو بولوشمادان ساواك داها قاباقجادان خبر آلميشدير و بوتون بؤلگه نى بير نئچه كيلومئتره چاپيندا قوشاتميشدير (موحاصيره ائتميشدير). بولوشما اولاييندان خبرى اولان مرضييه٬ مامورلارين تئلسيزينى دينله يه ره ك٬ ساواكين بولوشمادان خبردار و بؤلگه نين ده قوشاتما آلتيندا اولدوغونو اؤيره نير. بو مساله نى اؤيره نه ندن سونرا٬ بيله سينى تهديد ائدن تهلوكه يه آلديرمادان٬ يولداشى شيرين معاضده خبر وئرمك و اونو قورتارماق آماجى ايله٬ قوشاتما آلتيندا اولان بؤلگه يه گئدير. شيرينى تاپيب اولايى اونا بيلديره بيلسه ده٬ ساواك گوجلرى طرفيندن موحاصيره يه دوشورولن و اوتوماتيك توفنگه مسلح اولان مرضييه٬ بو سون برابر اولمايان ساواشيمدا٬ اؤلدورولور. (چاتيشمادا ديرى اله گئچيريلن شيرين معاضد اينتيحار ائتمه يه قالخيشير٬ آمما بونو باشارانمير و داها سونرا ساواك توتساغيندا آغير ايشكنجه لره معروض قالاندان سونرا اؤلدورولور).
ياپيتلارى: مرضيه يازارليق و قوشوقچولوق يئتىسينه (استعداد) يييه ايدى. يازديغى ادبى يازيلار٬ قيسسا سؤلجك (ناغيل) و قوشوقلاريندا خالقين آغير ياشام قوشوللارى و دؤزولمز آجىلارينى ديله گتيريردى. اينقيلابين ايلك گونلرينده اونون دالغا آدلى ناغيلى٬ او دؤورده ايلك چاپ اولان و ان چوخ بگنيلن رومانلاردان بيرى ايدى. مرضييه اوسكويىنين فارسجا و توركجه بوتون اثرلري هله ده توپلو اولاراق چاپ ائديلمه ميشدير. (مرضييه نين اينتئرنئتده بولونان فارسجا اثرلريندن: داستانى بر مبناى زندگى رفيق على اصغر عرب هريسى٬ تجربه نخستين مرگ٬ دختران كولى. مرضييه يه منسوب ائديلن و چوخ ياييلميش فارسجا "افتخار" آدلى بير شئعر واردير.٬ بو شئعر اصلينده مرضييه يه دئييل٬ پرى (غزال) آيتىيه عاييدير) .
آشاغىدا بو گؤزه ل اينسانين اؤلومسوز آنىسينا٬ يئددى توركجه شئعرىنى سونورام:
بير: دالغا- Dalqa _ موج: ٥٢ نجی پاييز
----------------------------------------------------
خيرداجا, ايشجه آرخيديم Xırdaca işcə arxıdım
مئشهلردن, داغلاردان Meşələrdən dağlardan
درهلردن آخيرديم Dərələrdən axırdım
بيليرديم دورقون سولار Bilirdim durqun sular
اؤز ايچينده بوغولار Öz içində boğular
بيليرديم دريالاردا Bilirdim dəryalarda
دالغالار قوجاغيندا Dalqalar qucaöında
خيرداجا آرخلار اوچون Xirdaca arxlar üçün
يئنی حيات دوغولار Yeni həyat doğular
نه يولون اوزاقليغی Nə yolun uzaqlığı
نه قارانليق چوخورلار Nə qaranlıq çuxurlar
نه دورقونلوق هوسی Nə durqunluq həvəsi
منی يولدان قويمادی Məni yoldan qoymadı
ايندی قاريشمشام من İndi qarışmışam mən
قورتولماز دالغالارا Qurtulmaz dalqalara
وارليغيميز چاليشماق Varlığımız çalışmaq
يوخلوغوموز دايانماق Yoxluğumuz dayanmaq
آشاغيداكى قوشوقلار "عصر عمل" ٬ سايى ٤ ٬ ١٣٥٥ ايليندن آلينيبدير.
ايكى: پاييز ٥٠
----------------------------------------------------
هر سحر باخيرام "دماوند"ه من
قوجا داغ ووقارلا ياتيب دوروب
بيلميره م نه واختدان٬ هانسى زاماندان
كؤهنه لمز٬ آغ٬ تميز چاديرين قوروب
گاهدان زيروه سينه گونش ساچيلير
گاهدان دا دومانلار دؤوره لير اونو
نه يئللر٬ نه سئللر كيچيلدير جانين
داشداندير سينه سى٬ قارداندير دونو
آغ باشى بنزه يير " آرش" باشينا
"كاوه"نين٬ "ضحاك"ين اوندا ايزى وار
يئنى "ضحاك"لارا كؤهنه تاريخدن
خالقين كينه سيندن آيدين سؤزو وار
هر زامان باخاندا "دماوند"ه من
داياغيم چوخالير٬ كينه م درينلير
"ضحاك"ى گؤروره م٬ كؤنلوم اودلانير
"كاوه"نى يادليرام٬ باغريم سرينلير
اوچ: به اشرف قهرمان كه كودكان را عاشقانه دوست دارد:
----------------------------------------------------
قاپىدا دايانيب بير چوپور افسر
كارتلاريميزا باخير٬ ايچه رى قويور
گؤزلرى قيزاريب٬ آغزى كف له نيب
حيرص٬ اونا باخاندا آدامى بوغور
بير الينده باتوم٬ بيرينده بىسيم
بير اوجدان باغيرير٬ دؤيور٬ ساواشير
همقاتارلارى دا٬ دوروبلار اوردا
هامىسىنا گؤزه تچىليك ياراشير
قويونو سورودن آييران كيمى
هر كسى ايسته يير آپارير اونلار
اوشاقلار دايانيب قاپى اؤنونده
نيگاران باخيشلار٬ قاينايان قانلار
بير قيز يولدان گلير٬ يامان تله سير
قاباغين كسيرلر: كارتيزى وئرين!
قيز دايانير٬ قورخمور٬ ديك باخير اونا
گؤرونور٬ بيليرى شهامت يئرين
"سنين نه حاققين وار يولو كسه سن؟"
؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (بو ميصراع دوشوبدور)
؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (بو ميصراع دوشوبدور)
؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (بو ميصراع دوشوبدور)
قاباغين آلانمير او يورغون افسر
قيز اؤزون قورتارير٬ يولونا گئدير
باخيشلار اوخشايير بو قورخمازليغى
هر كس اونو گؤرور٬ برك آلقيش ائدير
يامان توخونورو بو ايش افسره
وارليغى بنزه ين گؤزه تچى ايته
نيفرت گؤزه تچىسى٬ زور گؤزه تچىسى
آناسى اوتانير وئردييى سوته
باخيشلار آلتيندا آيدين ازيلير
درين نيفرتلرى قانير٬ كيچيلير
بير گون خالقين اوغلو٬ سئويملىسى ايميش
ايندى زور گؤزله يير٬ خالقدان سئچيلير
گليرم كيلاسا٬ باشيم آشاغى
اوره ييم توتولوب٬ بدنيم اسير
ائله توتقونام كى دولو بولوت تك
كينه٬ ناچار دؤزوم باغريمى كسير
اوستاد ايفاده ايله كيتابدان اوخور
اوشاقلار هامىسى تئز تئز يازيرلار
ائله هئچ زادى گؤرمه ييب اونلار
قلمنن سوكوتون جانين پوزورلار
دييه سن حاققىيميش زور دئسين افسر
دييه سن كيچيلمك اونلارا٬ خوشدور
كيمسه نى سينديرير بير اَيرى باخيش
كيمىنه يامان دا٬ تپيك ده نوشدور
كيچيك اوشاقلارا "تئست" يازيرلار:
بارماغيوى كسرسن٬ نئيله يه جكسن؟
؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (بو ميصراع دوشوبدور)
توپووو ايتيرسن٬ نئيله يه جكسن؟
گؤزلريم قارالير٬ كؤنلوم سيخيلير
آخى بئله سؤزلر نه ايش وئره جك؟
كيمسه دوشونور كى٬ آج اوشاقلاردان
كيم بئله ياوا سؤزلرى سئوه جك؟
چيلپاق آياقلارا٬ آج قارينلارا
توپدان دانيشماغين معناسى يوخدور
ايشدن باش آچميرلار اويناماق اوچون
سوروشمالى دردلر اونلاردا چوخدور
هانسى توپو وار كى ايتيرسين اونو؟
آج آج ايشله مكدن گليبلر جانا
اللرى كسيلير دفه دؤيمكدن
بارماقدان نئجه من دانيشيم اونا؟
قوى اوستاد دئسين كى پيس موعلليمم
من اونون سؤزلرين قانا بيلميره م
آمريكائى اوستاد سئومه سين منى
اوشاقلارين عئشقىنى دانا بيلميره م
درديميز بير دئييل٬ ساواديميز دا
او اؤرگه دن سؤزلر درديمه دَيمز
قورخمورام نومره مى آز وئرسين اوستا
نومره نين آزليغى٬ باشيمى اَيمز
آمما قورخورام كى يوخسول اوشاقلار
بو سؤزلره گؤره منى آتسينلار
"نرگيس"ين٬ "سالمان"ين يورغون گؤزلرى
من بئله دانيشام٬ ياشا باتسينلار
اوشاقلار قورخمايين٬ ياديمداسيز سيز
هئچ زامان سيزلرى اونودماميشام
گله جه يم گئنه سيزين يانيزا
دالغين كينه لرده قاناد يوموشام
سيزه بئله ياوا دانيشمارام من
كسيلن بارماغى هر گون گؤرورسوز
سوروشماق ايسته مير كرگاه داليندا
بارماق كسيلنده٬ قانين سورورسوز
سيزه بئله سؤزلر هئچ لازيم دئييل
كسمه لى اللردن دانيشاجاغام
اويناتمالى توپدان نه قانيرسيز سيز؟
دانيشسام اوره كدن آليشاجاغام
كيم سيزه توپ آليب٬ اويناتماق اوچون؟
كيم قويوب گئده سيز توپ اويناماغا؟
اربابلار آللاهى ياراديب سيزه
ظولوم قازانلاريندا قايناماغا
آنجاق توپدان گره ك دانيشام سيزه
اويناتمالى توپلار ايشيزه گلمز
بؤيوكدور٬ پولاددير من دانيشان توپ
اونون جانينى هئچ دفه ده دلمز
ياخچى ايشه سالساق پولاد توپلارى
ال كسن دفه لر مين پارچا اولار
بارماقلاريز توخدار٬ اللريز توخدار
اربابلار قالمازلار٬ كرگاهلار قالار
پولاد توپ ياخشىجا ايشينى گؤرسه
بئليزده قوز اولماز٬ رنگيز ده سولماز
قارانليقلار گئده ر٬ يوخسوللوق گئده ر
حياتيز گول آچار٬ سولغونلوق قالماز
اوشاقلار گؤزله يين منى
يولدايام٬ گليره م من سيزه سارى
حياتيما معنا سيز باغيشلاديز
ياخچى دوغرولدايديم اونو٬ من بارى
بير گون چاتاجاغام گؤزله يين منى
آياغيم چاتماسا٬ فيكريم چاتار كى
هئچ زامان دوشمنه ساتمارام سيزى
درين بؤيوك عئشقين٬ كيمسه آتار كى؟
گؤزله يين گلرم بير گون يانيزا
هامىميز بيرله شيب يولا دوشه ريك
محببتى و عئشقى بوتون ائللره
پايلاريق٬ هامىميز گؤزه ل ياشاريق
دؤرد: ١٦ آذر-٥١ دالغا
----------------------------------------------------
اوشاقليق عالمى ايدى٬ اوره ييم ايشيق ايدى
كيچيك٬ تميز دونياما٬ اويون ياراشيق ايدى
يولداشلاريم دؤورومده٬ هامىسى شاد٬ كينه سيز
بير آن كوسو اولسايدى٬ گينه باريشيق ايدى
قارانليق قورخمالى ايدى٬ آمما اوندان قاچمازديق
گئجه لر ناغيللاردا٬ شيرين٬ تميز محببت
بيزى باريشديراردى٬ دئمك اونا گؤره ده
كؤنلوموزون قاپيسين٬ كينه لره آچمازديق
ائله بيل گؤزلريميز٬ گئجه لر ده گؤروردو
اولدوزلار٬ آى گونش تك٬ بيزه ايشيق وئره ردى
بير بئله ايشيقينان٬ گؤيه بولوت گلسه يدى
گئچه رى كيچيك بولوت٬ گونون اوستون آلسايدى
بيلرديك گون چيخاجاق٬ بولوت دا قالماياجاق
گئنه ده دسته له شيب٬ دؤزمه ييب باغيرارديق
گونشى نغمه لرله٬ قوناغا چاغيرارديق
"گونوم گئديب سو ايشسين٬ آبى دونون دييشيسن"
…………
"گونوم! چيخ٬ چيخ!"
آيلار٬ ايللر دولاندى
زامان ناققا باليق تك٬ اوشاقليغيمى اوتدو
گئچه رى غملريمين٬ كيچيك سئوينجلريمين
يئرين بؤيوك كدرلر٬ گئچمز كينه لر توتدو
گونش بيزيم مملكتدن اوغورلاندى٬ توتولدو
ايستى٬ ايشيق چئشمه سى٬ پاك قورودو٬ قورتولدو
ايندى ايللردن برى٬ گئجه لريمى آىسيز
گوندوزلريمى گونسوز٬ باشا چيخارديرام من
سويوق٬ نيفرت٬ آلدانميش يوردوموزو بورويوب
شادليغين٬ سعادتين كؤكو ديبدن قورويوب
هئچ زاد قارانليق كيمى٬ منيم كؤنلومو سيخمير
او دؤزمز اوشاقليغيم٬ بير آن ياديمدان چيخمير
ايندى نئجه تابلاشيم بير بئله قارانليغا؟
داها دوشونوره م كى گونش تكجه بوردان يوخ
آيرى اؤلكه لردن ده٬ يامانجا اوغورلانيب
بونو دا دوشونوره م٬ گونشلرين دوستاغين
اوشاقليقدا اوخويان نغمه لر ييخا بيلمز
او قارا دوستاقلاردا٬ يالقيز سس چيخا بيلمز
آتا بابا سؤيله ين٬ دمير چاريق كؤهنه ليب
ايندى بو چتين يولدا دمير آياق لازيمدير
دمير عصا آتيليب٬ ناغيللارا قاتيليب
ايندى دميردن توفنگ٬ حدسيز و حئسابسيز فيشنگ
خالقين سؤنمز عئشقيندن٬ بوردا داياق لازيمدير
هر كس گونشى سئوسه٬ بوتون سئوگىسين آتار
يورولوب يولدا قالماز٬ اؤزون ده يادا سالماز
اوزاق داغلار داليندان٬ گئده ر گونشى تاپار
ايندى سوروشمالىيام٬ من گونشى سئويره م؟
من گونشى سئويره م!
بئش: پاييز ٥١ دالغا
----------------------------------------------------
گؤره سن اولار كى دؤرد ال آياقلى
قيسسا آرزولارا٬ كيچيك وارليغا
مؤحكم ياپيشيبلار٬ هئچ دوشونورلر
بؤيوك اينسانلارا٬ درين وارليغا
دَيرلى ياشاييب٬ بؤيوك اؤلمه يه؟
آلتى: بهار ٥٢ . دالغا. به پنج شهيد آرمان خلق
----------------------------------------------------
سحر سحر يوردوموزدان٬ قارانليق گئجه قاچماميش
هله گونش قيزيل ساچين٬ اوجا داغلاردا آچماميش
بئش قهرمان٬ ياددا قالان٬ تاپشيريلدى جللادلارا
مينلر تميز سئوه ن قلبه٬ ووردو جللاد درين يارا
تازا قانلار قوروماميش٬ گئنه تؤكولدو ناحاق قان بوردا
بو جور ايستى٬ قيرميز قانلار٬ بزه ك وئرير بيزيم يوردا
سونسوز دوشمن٬ نئجه قانسين؟٬ ائللر٬ آزادليق يولوندا
قانماز توفان بيله بيلمز٬ باهاردا٬ لاله فصلينده
بير گول چمندن سولدورسا٬ مينلر تازا لاله لر آچار
بير قهرمان شهيد اولسا٬ مين اوره كدن قورخو قاچار
يئددى: پاييز ٥١
----------------------------------------------------
حقيقت اولدوزدان پارلاق
اوندان ايسه ايره لىدير
اولدوز گؤره ن گؤزلريم
نئجه حقيقتى گؤرمز؟
----------------------------------------------------
گئرچه يه هو!!!!
سئوگيليلر گونو قوتلو اولسون! : اورمولو بگ اوغلو ايله ن ساوالى خان قيزى
نوشته زير داستان زيباى مردمىاى مربوط به دو شهر آذربايجانى اورميه و ساوه٬ اثر يك ساوه اى است. اين داستان را دكتر سلام الله جاويد٫ وزير كشور حكومت ملى آذربايجان در سرى "آذرى فولكلورو صحيفه لرى" نقل كرده است. داستان "اورمولو بگ اوغلو ايلن ساوالى خان قيزى" نمونه اى جالب از ادبيات فولكلوريك تركى است كه رگه هايى از ائروتيسم نيز در آن حضور دارد. جنبه ارزشمند ديگر اين داستان به تصوير كشاندن يگانگى و داد و ستد فرهنگى فعال بين شمال غربىترين و جنوب شرقىترين نقاط آذربايجان٬ شهرهاى اورميه و ساوه است٬ وحدت و تبادل فرهنگىاى كه امروزه به شدت آسيب ديده است.
---------
آشاغيداكى يازى ايكى آزربايجان شهه رى٬ اورمو و ساوا ايله علاقه لى٬ بير ساوالى طرفيندن يازيلميش گؤزه ل بير خالق سؤلجه ييدير. بو يازينى آزربايجان ميللى حؤكومتينين ايچ ايشلر باخاني دوكتور سلام الله جاويد "آذرى فولكلورو صحيفه لرى"ينده نقل ائتميشدير. "اورمولو به ي اوغلو ايله ن ساوالى خان قيزى" سؤلجه يى٬ تورك خالق ادبيياتينين٬ اؤزونده ائروتيسم ايزلرى ده داشييان گؤزه ل بير نومونه سيدير. بو ناغيلين باشقا ده يه رلى بير يؤنو٬ آزربايجانين ان گونئى دوغوسو و ان قوزئى باتيسى آراسيندا- اورمو و ساوا شهه رلرى آراسيندا- وار اولان (آمما گونوموزده جيددى بيچيمده يارا آلميش) فععال مدنى آليش وئريش و عئينيلييى گؤرونتوله مكدير.
---------
Aşağıdakı yazı iki Azərbaycan şəhəri, Urmu və Sava ilə əlaqəli, bir Savalı tərəfindən yazılmış gözəl bir xalq sölcəyidir. Bu yazını Azərbaycan Milli Höküməti’nin İçişləri Naziri Doķtor Səlamullah Cavid “Azəri Folķloru Səhifələri”ndə nəql etmişdir. “Urmulu Bəyoğlu ilən Savalı Xanqızı” sölcəyi Türk xalq ədəbiyatının, özündə erotism izləri daşıyan gözəl bir numunəsidir. Bu nağılın başqa dəyərli bir yönü, Azərbaycan’ın ən güneydoğusu və ən quzeybatısı arasında- Urmu və Sava şəhərləri arasında- var olan (amma günümüzdə ciddi biçimdə yara almış) fə’al mədəni alış-veriş ve eyniliyi görüntüləməkdir.
--------------------------------------------------------------------------
سونوش (تقديم)- دكتر سلام الله جاويد
(آذرى فولكلور صحيفه لرى٫ توپلايان دكتر س. جاويد. اورديبئهئشت-خورداد ١٣٦٠ ٫ سايى ٧-٦(
وارليق مجلله سينين ٢ نجى ساييندا آقاى على كمالينين "ساوا و مرحوم تئليم خان آدلى بير قودرتلى شاعير"ين مقاله سينى اوخودوقدا٬ اونون علاقه سينى تقدير ائتمه يى اؤزومه وظيفه بيليره م. آقا-يى كمالييه بيلديرمك اوچون آذريلر و ساوادا ياشايان آذريلر اؤز قارداشلارى بيله رلر. من ١٣٢٦ نجى ايلده ژاندارما زيندانيندا قالديغيم زامان٬ اورادا اولان بير ساوالى گوروهبانين يازديغى "اورمييه بگ اوغلو٫ ساوالى خان قيزى" حيكايه سى كى ١٣٤٤ نجو ايلده چاپينا مووففق اولموشدوم٫ اونو "آذرى فولكلورو صحيفه لري"نده تكرار ائتمه يى موناسيب گؤردوم. بو ناغيل ١٣٢٦ نجى ايلده ساوالى بير شخصين يازيسيندان ايقتيباس اولونموشدور.
بير ساوالى گوروهبانين يازديغى "اورمييه لى بگ اوغلو٫ ساوالى خان قيزى" حيكايه سى
بيرى وار ايدى بيرى يوخ ايدى٫ آللاه دان باشقا هئچ كس يوخ ايدى:
ساوادا ياشايان خانلاردان بيريسينين تك بير قيزى وار ايدى. او قيز قرار قويموشدو هر كس اونون دئدييى سوآلا موناسيب جاواب وئرسه اونا اره گئتسين. چوخلارى گليب او قيزى ايسته ميشديلر اره آلسينلار٫ اونون دئدييى سؤزو آنلاماييب موناسيب جاواب وئرمه ديكلرى اوچون بؤيوك خسارت وئريب گئتميشديلر. بو قيزين تعريفينى اورمو بگى اوغلانلاريندان بيرى ائشيدير. قصد ائدير گئديب او قيزى آلسين. كاسيب پالتارى گئييب كاروانا قوشولوب ساوايا گلير. اورادا بير توكاندا شاگيرد قالير.
بير گون خان قيزينى حاماما گئده نده گؤروب شئعر ايله بو سؤزلرى دئيير:
اوغلان:
ساللانيبان گؤزه ل گئدير حاماما
ساليب قارا تئللرينى هر يانا
قو˚ينوندا بسله ييب بير جوت شاماما
تئللى خانيم! قوناغيوام بو گئجه !
آغ ممه لى! قوناغيوام بو گئجه!
قيز:
گئت گئت اوغلان! وار ممه نين اييه سى!
بورويوب كؤوشنى آتى٫ دوه سى
قاتارا دوزولوب نرى٫ ماده سى
گئت گئت اوغلان! بوردا قوناق اولونماز!
گئت گئت اوغلان! بوردا مئهمان قالينماز!
اوغلان:
قاتار دوه لرى قوشدوم كاروانا
قيريليب ناللارى٫ باتيب آل قانا
گئج واخت اولوب٫ چاتمارام من كاروانا
تئللى گؤزه ل! قوناغيوام بو گئجه!
آغ ممه لى! قوناغيوام بو گئجه!
قيز:
بير قوش اولوب هاوالاردا اوچارام
جايناغيملا هر دويونو آچارام
نامحرم سه ن اوغلان٫ سندن قاچارام
گئت گئت اوغلان! بوردا قوناق اولونماز!
گئت گئت اوغلان! بوردا مئهمان قالينماز!
اوغلان:
سن ايسته يه ن عاشيق گليب اورمودان
آلماس كيپريكلريندن اولوب باغرى قان
آديم محممد رسول٫ عاشيغام٫ اينان!
تئللى خانيم! قوناغيوام بو گئجه!
آغ ممه لى! قوناغيوام بو گئجه!
قيز سون سؤزلرى ائشيده ندن سونرا سوروشور:
من عاشيق٫ بوداق آتار
بو داغى او داغ آتار
تورپاقسيز يئرده بيتيب
يارپاقسيز بوداق آتار
اوغلان فورن جاواب وئرير:
من عاشيق٫ قيرميزيدير
كؤينه ييم قيرميزيدير
او جور كى سن دئدين
او٫ مارال بوينوزودور
قيز شئعر ايله دئيير:
بير يانيم دنيزدير٫ بير يانيم بوستان
گل ائويميزه! ممه لريمدن آسلان!
تئز گل اوغلان! گئجه اول منه مئهمان!
سندن سونرا منه قوناق يارانماز
سندن سونرا كيمسه منى آلانماز
سونرا تكرار ائدير:
من راضييام٫ گل آتامدان ايجازه آل. اوغلان آتاسيندان ايجازه آلير٫ يئددى گون يئددى گئجه توى ائديب اورمولو بگ اوغلو ساوالى خان قيزينى اورمويا آپارير.
يئديلر ايچديلر ٫مورادلارينا يئتيشديلر. سيز ده يئييب ايچيب مورادينيزا چاتين!
گئرچه يه هو!!!
خانم مهري گرايلو: شهردار ساوه- آذربايجان
از وئبلاگ مركزى-آذربايجان (وئبلاگ ويژه نواحى آذربايجانى-تركى استان مركزى)
١- در اخبار آمده بود كه خانم "مهرى روستايى گرايلو" به سمت شهردارى شهر ساوه آذربايجان (در استان مركزى) انتخاب شده است. خبر چنين است: "نخستين شهردار زن ساوه: برای نخستين بار در ساوه يک زن به عنوان شهردار انتخاب شد. مهری روستايی گرايلو در جلسه شورای اسلامی شهر ساوه با رای قاطع هفت عضو شورای اسلامی شهر ساوه به عنوان شهردار اين شهر انتخاب شد. شهردار جديد ساوه دارای مدرک تحصيلی کارشناسی ارشد در رشته مديريت دولتی است و تاکنون عضو دو دوره شورای اسلامی شهر، دبير کميسيون بانوان و جوانان ساوه، عضو هياتهای حل اختلاف قوه قضاييه در ساوه و مشاور فرهنگی و امور بانوان فرمانداری اين شهرستان بوده است.خانم روستايی گرايلو به زودی کار جديد خود را آغاز خواهد کرد و امور مربوط به ارايه خدمات شهری ساوه را به عهده خواهد گرفت". شهرستانهاى آذربايجانى استان مركزى٬ همچنين از جمله مناطقى از ايران بودند كه در آنها دو زن (شهلا ميرگلو بيات از ساوه و اشرف جواهری از اراك و كميجان) توانستند در انتخابات اخير مجلس٬ به مرحله دوم راه يابند. (از ديگر نمايندگان زن مجلس هفتم٬ مهرانگيز مروتى از خلخال-آذربايجان٬ رفعت بيات از زنجان-آذربايجان و فاطمه آجرلو از كرج-آذربايجان مىباشند).
٢- به همين مناسبت نوشته زيرين در باره تيره هاى ترك گرايى-قرائى را از وئبلاگ مركزى-آذربايجان - مختص نواحى آذربايجانى استان مركزى و توده ترك ساكن در اين نواحى - در اينجا نقل مىكنم. اين نوشته بازنويسى و تكميل نوشته اى قبلى در سؤزوموز بنام "تركهاى گرايلى و قرايى در خراسان٫ نغمات گرايلى و قرايى در موسيقى تركى" است و آنرا به خانم مهرى گرايلو٬ همه اهالى شهرستان ساوه و ديگر نواحى آذربايجانى استان مركزى٬ و به همه همزبانان و همتباران ترك گرايلو-قرائى ايران٬ در آذربايجان٬ فارسستان و خراسان تقديم مىكنم.
گيرايلى- قرايى
در ميان تيره هاى خلق ترك در ايران امروزه به دو فرم گيراى (گراي) و قراى (قرائي) برخورد مىشود [١]. گرايلى-قرايىها (گراييلى٬ گرايلي٬ گرايلو٬ گريلو٬ قرايلو٬ قرائى٬قرايى٬ قرايي٬ قارايى٬ قارا ايتلي٬...... )٬ تيره هايى اصلا ترك زبان و ترك تبار و زيرگروهى طائفه اى-تبارى از دو خلق ترك (ترك آذرى٬ ترك ايرانى) و تركمن مىباشند:
گيرايلى - به نام گراي-گيراى در آذربايجان (اورميه٬ ساوه٬ همدان٬ ساوجبلاغ) ٬ فارسستان (فارس٬ كاشان٬ در ميان طوائف قشقايى و خمسه و ممسنى)٬ تركمنستان (راميان)٬ و خراسان (سبزوار٬ اسفراين٬ بجنورد) .... برخورد مىشود. "گيراى" ويا "گراى" در زبان تركى اسم مذكر بوده و شكل تصغيرى كلمه "كر" تركى (به معنى ديو) به شكل "كر+ئى" است. اين اسم در آذربايجان شمالى هم در نامگذارى اشخاص و هم محل بكار مىرود. همچنين نام مذكر "گئراى" در تركى٬ به معنى "آبى روشن" ويا "آبى آسمانى" است. اشكال مختلف اين كلمه به صورتهاى "كئرئى"٫ "كيرئى"٫ "كيراى" و "گيراى" در نامهاى طوائف مختلف خلقهاى تركى آذرى٫ تركمن٫ ازبك٬ باشقيرد٫ تاتار٬ قزاق حفظ شده است. ريشه نام تيره هاى ترك "گرايلى" (در آذربايجان و نيز در راميان گلستان و بجنورد خراسان و كاشان فارسستان ....) به طور قطع و نيز نام تيره هاى ديگر "قراى" (قارايى) (در تربت حيدريه خراسان و سيرجان كرمان ....) محتملا همين كلمه است. (در ميان قزاقهاى قزاقستان در قرون وسطى طائفه اى كه در نام خود هر دو كلمه را يكجا دارد٫ بنام "قارا گيراى" وجود داشته است).
گيراى لقب نخستين خان تاتار كريمه (در ساحل شمالى درياى سياه٫ واقع در اوكراين) و پس از وى لقب همه خانهاى تاتار كريمه و داغستان ويا شاهزادگان منسوب به اين خانها بوده است. منطقه شبه جزيره كريمه موطن تركهاى (تاتار) يهودى موسوم به قاراييت ويا قاراييم نيز هست كه محتملا با طوائف گرايلى-قارايى پيوندهايى دارند. بسيارى از محققين٫ قاراييت-قاراييم هاى مذكور را از اخلاف تركهاى خزر احتمالا آميخته شده با هونها شمرده اند. برخى از محققين گراىها را اصلا باقيمانده تركان قپچاق كه در سده هاى نخستين ميلادى در سطح روسيه و اروپا پخش شده و دولتهاى چندى تاسيس نموده اند دانسته اند. مسئله رابطه طوائف قرائى ايران با طائفه تركى ديگرى بنام قارا ويا قارايى در دشت قبچاق (قرن ١٣) هنوز محل مباحثه است.
علاوه بر تركان٬ در ميان ديگر خلقهاى آلتايى مانند بوره ت و مغول هم٬ طوائف و تيره هايى با نام گراى-قاراى (با پسوند تصغيرى ت به شكل "كئرئ+يت=قريت"٫ "قارائيت")٬ از جمله طائفه مشهور كرائيت-قرائيت مغول كه بر مذهب نسطورى مسيحى بوده اند٬ ديده مىشود. (كلمه با ساقط شدن "ت" پسوند تصغير٬ به گراى تبديل شده است. گراى در زبان مغولى به معنى "لايق"٬ "مناسب" و "شايسته" است). دسته اى از محققين گراى ها را در ارتباط و بازمانده كرائيتهاى مذكور مغول دانسته اند [٢]. در اسفراين و سبزوار خراسان نيز گروههايى با همين نام قاراايتلي (گرايلى) ساكن اند.
قرايى - در تربت حيدريه استان خراسان تيره اى از تركهاى آذرى بنام قرائى (قرايى)٬ همچنين در استان كرمان طوائف قرايى٬ قرايى سيرجان و قرايى ترك در نواحي رشتخوار٬ سيرجان٬ علىآباد و نازىآباد زندگى مىكنند. در بعضى از منابع نام اين تيره ها برگرفته شده از كلمه قاراى تركى دانسته شده است. "قارا" ويا "قاراجا" (به رسم الخط فارسى "قرا" ٫ "قراجه") در تركى معانى بسيارى دارد. سياه يكى از آنهاست. قارا (معادل خاراى مغولى) در تركى باستان رنگى است كه به عنوان كد شمال بكار مىرفته است مثل قاراخانيان يعنىخانان شمال٫ (همچنين قراختايى ها)٫ قارا دنيز يعنى درياى سياه كه در شمال قرار دارد (در مقابل آق دنيز٫ مديترانه كه در جنوب قرار دارد). در نام شاهان و سلاطين ترك كلمه قارا (قرا) به معنى قوى و نيرومند است. مثل قاراملك٫ قاراجوق و غيره. فرشهاى مشهور طايفه قرايى خراسان هم به سبب انتساب به اين طائفه ترك و همچنين به سبب مقاوم بودنشان قرايى ناميده مىشوند. طائفه ترك آذرى قرايى مانند ديگر طوائف ترك ايران فرشهاى نفيسى مىبافند كه بنام خودشان٫ قرايى معروف است (بلوچها هم شروع به بافتن فرشهايى با اين نام كرده اند).
همچنين در مقابل رده و رتبه دون و پايين٫ قارا رتبه ى بلند و مرتبه بال و يا آنكه از ميان مردم عادى به مقامات بالاى حكومتى صعود كرده است را مىرساند. مانند قارا خان٫ قارا اوردو٫ قارا دون ٫ قاراپاپاق٫ قاراگؤزلو. و يكى از آخرين معانى قارا توده انبوه٫ متراكم و بىشمار است. مانند قارا قويونلو ها كه اتحاديه اقوام بىشمار تركى در مقابل آق قويونلو ها (با تعداد اندك قبائل) بوده اند. همچنين سركرده و بگ هايى كه تبعه شان كم شمار بود بيشتر لقب آق داشته اند تا قارا. در نامهاى جغرافيايى مانند قاراداغ٫ قاراجاداغ٫ قاراباغ٫ قارا سو٫ قاراتپه و غيره هم قارا نه به معنى سياه بلكه به معنى انبوه و متراكم است.
تركهاى گيرايلى –قرايى در ايران:
گراي-قرائى ها تيره هايى از تركها مىباشند كه در ناحيه بسيار وسيعى از دشت قپچاق و شرق اروپا تا خاورميانه و آسياى صغير و از جمله در ايران و آذربايجان و تركيه پراكنده شده اند. سر جان ملكم ادعا نموده است كه "قرايىهاى ايران تاتارهايى هستند كه تيمور آنها را همراه با خود آورده و بخشى را در تركيه٬ بخشى ديگر را در خراسان اسكان داده است[٣]. اين گروه خير پس از مرگ تيمور در سال ١٤٠٥ متفرق شده تا آنكه نادرشاه (سلطنت ١٧٤٧-١٧٣٦) در صدد متشكل نمودنشان بود آنها را در دوباره خراسان گرد هم آورده است."
در آذربايجان جنوبى و شمالى: تيره هاى قرائى-گرايى در آذربايجان در هر دو سوى رود ارس٬ اقلا تا قبل از سال ١٧٣٥ ساكن بوده اند. سياح آدام اورلئاروس كه به سال ١٦٣٨ در آذربايجان در سفر بوده است٬ در ليست طوائف مغان آذربايجان٬ نام گرايىها را هم ذكر مىكند. محمد مهدى در تاريخ جهانگشا٬ از دو خان گنجه در آذربايجان شمالى به نامهاى "فتح قرائى" و "اسلام قرائى" كه محاصره شهر توسط نادرشاه پادشاه دولت تركى –آذربايجانى افشار٬ در سال ١٧٣٥ را تسهيل نموده اند ياد مىكند. اما بعد از سالهاى ١٧٣٥ چيزى از گرايىهاى آذربايجان شنيده نشده است. شايد به اين دليل كه اين گروه تماما به يكجانشينى گذر نموده٬ بافت طائفه اى خود را از دست داده و در توده خلق ترك در آذربايجان ادغام شده است. نيز احتمال دارد كه مانند بسيارى از طوائف آذربايجان و كردستان در آن دوره٬ بخشهايى از آنان به استان خراسان منتقل شده باشند. در حال حاضر هم در آذربايجان شمالى و هم در آذربايجان جنوبى از گراى-قاراىها نامهاى جغرافيايى چندى به يادگار مانده است. به عنوان نمونه در شهرستان اورميه آذربايجان جنوبى و نيز شهرستان مهاباد (ساوجبلاغ) استان آذربايجان غربى دو روستاى گرايى و در استان آذربايجانى همدان روستايى بنام قراىلار موجود اند.
در خراسان: قرائىهاى خراسان هنگامى كه در سال ١٧٤٩ سركرده شان اميرخان از طرف حاكم افغان احمدخان درانى به حكومت مشهد گمارده شد٬ داراى نقش مهمى در اين خطه گرديدند. اوج قدرت و نفوذ قرائىها در آغاز قرن ١٩ و به سركردگى اسحاق خان قرائى بود. او كه خود پسر خدمتكار سركرده طائفه قرائى بنام نجفعلى خان بود٬ با ساختن قلعه اى در تربت حيدريه قدرت شروع به صعود در نردبان كرد. پس از قتل نجفعلى خان٬ اسحاق خان با دختر وى ازدواج نموده و به سركردگى طائفه رسيد. اسحاق خان دولت محلى خويش را مانند سلطانى روشنفكر اداره مىكرد. در سال ١٧٩٥ اسحاق خان مطيع آقامحمدخان قاجار گرديد اما در دوره راحتتر فتحعلىشاه (١٨٣٩-١٧٩٧) تقريبا از دولت مركزى استقلال كامل خويش را بدست آورد. در سال ١٨١٣ با استفاده از موج افزاينده ناآرامىها بر عليه دولت تركى-آذربايجانى قاجار در خراسان٬ مشهد را اشغال نمود و به همراه هزاره ها (گروهى مغول-ترك تبار و تاجيك زبان شده در خراسان و افغانستان) و ديگر طوائف ناراضى والى خراسان شاهزاده قاجار محمد ولى ميرزا را در قلعه خود بازداشت نمود. با اينمه در مدت كوتاهى ائتلاف طائفه اى اسحاق خان از هم گسست. او كه براى براى عرض حال و طلب بخشايشم بدون هر حاصلى به تهران رفته بود٬ به همراه پسرش حسن علىخان دستگير و هر دو پس از مدتى در مشهد حلق آويز شدند. پس از قتل اسحاق خان پسر ديگرش محمدخان به سركردگى طائفه قرائى رسيد. او نيز در سال ١٨٢٩ شهر مشهد را تصرف نمود و در نهايت توسط پسر ديگر فتحعلىشاه٬ احمدعلى ميرزا مغلوب گشت. او هرگز اوتوريته كامل دولت قاجارى را نپذيرفت و توانست كه دولت نيمه مستقل خود را به نوعى حفظ نمايد.
در اواخر قرن ١٨ تربت حيدريه پايتخت خانات محلى وسيع قرائى بود كه از دروازه هاى مشهد تا خاف گسترده مىشد. در نيمه دوم قرن نوزده سران قرائى عمده قدرت و ثروت خويش و شهر تربت حيدريه نيز احتشام خود را از دست دادند. شهر تربت حيدريه كه هنوز در سال ١٨٤٥ از آبادانى و رفاه برخورداربود در سالهاى ١٨٨٩ در اثر يورشهاى تركمنان و قحطى تماما به ويرانه اى تبديش شده بود. در باره تعداد قرائىهاى خراسان قرون ١٨ و ١٩در آثار سياحان خارجى تخمينهاى بسيار وجود دارد كه همه - با توجه به اينكه در اين قرون نيز اغلب قرائىها به زندگى يكجانشينى آغاز كرده و بافت طائفه اى خود را از دست داده بودند- تخمينى و فرضى است. امروزه در خراسان٬ علاوه بر تربت حيدريه در اسفراين و سبزوار نيز گورههايى از گرايلى-قارا ايتلىها ساكنند.
در تركمنستان جنوبى (ايران): امروزه علاوه بر استان خراسان٬ در استان تركمنستانى گلستان نيز تيره هاى ترك (و نه تركمن) گرايلى بويژه در شهرستان ترك نشين راميان يافت مىشوند. (راميان شهرى ترك نشين در استان تركمن نشين گلستان است). علاوه بر اين گروه گرايلى-قرائىهاى ترك زبان٬ در ميان طوائف يوموت٬ تكه و گؤكلن خلق تركمن نيز مىتوان به تيره هاى گرى-گريلى تركمن زبان برخورد نمود. به عبارت ديگر در استان گلستان٬ هم تيره هاى ترك و هم تيره هاى تركمن گرايلى ساكن مىباشند.
در فارسستان (استانهاى كرمان٬ فارس و اصفهان): گراىها اقلا در سه استان فارسستان يعنى كرمان٬ فارس و اصفهان (كاشان) ساكن مىباشند. طبق اطلاعات اسناد ارتش ايران به سال ١٩٥٦ قرايى-گرايلى هاى كرمان و فارس در دوره صفويان از خراسان در اين نواحى اسكان داده شده اند.
بين سالهاى ١٩٥٧ - ١٩٩٦ تعداد ٤٢٠ خانوار قرائى ترك و ١٠٠ خانوار قرائى (طبع منبع ديگرى جمعا ٥٤٠ خانوار در سال ١٣٤٩)- البته اين٬ تنها شامل آن بخش مىباشد كه هنوز هويت ايلى خود را حفظ نموده بودند- در ناحيه سيرجان استان كرمان فارسستان زندگى مىكرده اند. ييلاق آنها در تابستان از حدود كوههاى خانه سركويى آغاز شده٬ از جاده سيرجان (سعيدآباد) –كرمان مىگذشت و تا نواحى مجاور بلورد امتداد پيدا مىكرد. قشلاق زمستانى آنها در ناحيه عين البقال٬ در عرض درياچه نمك از سعيدآباد بود. تيره هاى آنها عبارت بود از طلابيگى٬ كركى٬ عباسى٬ بگلرى٬ حيدرى و يار احمدى و روستاى تانقو Tangu مركز آنها به شمار مىرفت. ايلهاى قرائى و و قرائى ترك مانند ايلات ترك بوچاقچى (٥٠٠ خانوار در سال ١٣٤٩) در منطقه سيرجان٬ عمدتا تخته قاپو شده و قسمتى هم چادر نشين اند و معاش آنها بر دامدارى و زراعت گندم و نخود و جو مبتنى است. با اين تفاوت كه شتر در زندگى آنها نقش مهمترى دارد. ايل بوچاقچى قالىهاى مرغوبى مىبافند كه گفته شده است كيفيتشان بسيار بالاتر از قالىهاى قرائىها است.
در استان فارس فارسستان نيز چندين گروه گرايى ساكن اند. اينها شامل تيره هايى در طائفه عمله از اتحاديه طوائف تركى قشقايى٬ در طائفه ترك ايناللى (اينانلو) و عرب جباره از اتحاديه طوائف خمسه و همچنين در طائفه بكش از اتحاديه طوائف ممسنى (لر) مىباشند. علاوه بر اين٬ چندين گروه غير طائفه اى گرايلى در دهستان (سار آهان) در نزديك بوانات و در دهستان آباده تشك در نزديك نيريز ساكن اند.
گرايلى و قرايى٬ دو نغمه موسيقى تركى-آذربايجانى
در موسيقى تركى-آذربايجانى: گرايلى-گريلى و قرايى هر دو گوشه هايى از موسيقى ترك- آذربايجانى هستند كه بعضا به اشتباه و حتى در ميان خود تركها به شكل "گليلى" ويا "گريلى" گفته مىشود. نام اين گوشته موسيقى تركى –آذربايجانى از تيره گرايلى گرفته شده است. [٤] "گرايلى" در ادبيات آشيقى آذربايجان-ايران معادل "سماعى" و "وارساغى" ادبيات آشيقى تركيه بوده اما بسيار مفصل تر از آن است. اين فرم هم در ادبيات مكتوب و هم در ادبيات آشيقى آذربايجان يكى از رايجترين٬ قديمىترين و روانترين فرمها بوده جايگاه بسيار مهمى در موسيقى خلق ترك در سراسر ايران آذربايجان٬ خراسان٬ جنوب (فارس٬ كرمان٬ قشقايى٬ خمسه و ....) دارد. شعر آشيقي گرايلي در طول زمان تكامل پيدا كرده و خود داراى نوعهايى مانند همدان گرايلىسى٬ تجنيس گرايلى٬ ديل دؤنمز گرايلى٬ جيغالى گرايلى٬ اليف لام گرايلى٬ ساللاما گرايلى٬ دوبئيتى گرايلى٬ موروتى گرايلى٬ نقراتلى گرايلى٬ روباعى گرايلى و .... گرديده است. گرايلى داراى ٣ ٬ ٥ ٬ ٧ بند است و هر بند از چهار مصرع هشت هجائي تشكيل مىشود. نمونه گرايلى زير از شاه اسماعيل ختايى است:
گؤوهرين گئچمه ين يئرده – Gövhərin geçməyən yerdə
ساتما قارداش٬ كرم ائيله!- Satma qardaş, kərəm eylə!
لعل داشينى٬ چاى داشينا- Lə'l daşını, çay daşına
قاتما قارداش٬ كرم ائيله!- Qatma qardaş, kərəm eylə!
گؤردون بير يئرده آشينا- Gördün bir yerdə aşina
هر نه دئرسن٬ اؤز باشينا- Hər nə dersən, öz başına
يول داشينى٬ يول قوشونا- Yol daşını, yol quşuna
آتما قارداش٬ كرم ائيله!- Atma qardaş, kərəm eylə!
ختايىم چاغيرير اره- Xətayi'm çağırır ərə
دونيا بئله گلمشي زيرا- Dünya belə gəlmiş zira
عاريف اوخون عبث يئره- Arif oxun əbəs yerə
آتما قارداش٬ كرم ائيله!- Atma qardaş, kərəm eylə!
در موسيقى فارسى-فارسستانى: امروزه در دستگاه شور موسيقى فارسى نيز نغمه اى با نام گرايل٫ گرايول - بر گرفته شده از موسيقى تركى- وجود دارد كه سابق بر اين عده اي آن را با ريشه شناسى عوامانه اى گريه ليلي تفسير مي كرده اند. اين نغمه به همراه نغمات بسيار ديگر٬ مشخصا به موازات فارس زبان شدن گروههاى ترك و از جمله گرايى-قرائى در ايران از سوئى و تاثيرپذيرى عمومى خلق فارس از فرهنگ تركى از سوى ديگر٬ به موسيقى موسوم به ايرانى (اما در واقع فارسى) وارد شده است. در واقع يكى از بنيانهاى اساسى موسيقى معروف به ايرانى امروز را مقامات٬ دستگاهها٬ الحان و نغمات گوناگون اقتباس شده از موسيقى تركى – آذربايجانى تشكيل مىدهد. با تاسف بسيار تقريبا تمام مقامات٬ دستگاهها٬ الحان و نغمات موسيقى تركى – آذربايجانى اقتباس شده مذكور٫ به نادرستى و ناشايستى٫ از سوى همه فارس انگاران٫ آگاهانه ويا ناآگاهانه با نام و شناسنامه ى جعلى به شكل موسيقى ايرانى (كه تعبيرى غلط است) و حتى فارسى به ايرانيان و جهانيان تقديم مىشود٫ بى آنكه به تركى ويا تركى منشا بودن آنها كوچكترين اشاره اى شده باشد. اين گوشه از رديف دستگاهي موسيقى فارسى٬ مختص ايل و تيره هاى ترك گرايلي است كه سالهاست به وسيله نوازندگاني از استانهاي گلستان (راميان)، خراسان (بجنورد) و پاره اي مناطق كويري (كاشان٬ كرمان٬ فارس٬ ...) ايفا مىگردند.
در سالهاى اخير شاهد اجراى موسيقى از سوى نوازندگان تيره هاى گرايلى-قرايى (از راميان٬ كاشان٬ كرمان٬ فارس) به مناسبتهاى گوناگون بوده ايم. در اين ميان شايسته است كه مخصوصا از هنرنمايىهاى بانوان نوازنده و خواننده گرايلى ياد شود. ساز موسيقي اين نوازندگان دايره است و آوازهايشان عمدتا شامل بر ابريشم بافي، بازيها و لالايي ها، ترانه هاي غربت٬ سوگها و سورهاي آييني و عروسي هاست. موسيقي زنان گرايلى ريشه در تاريخ و مراسم آئيني ايل دارد و در ترانه هايشان به كوچ و مهاجرت٬ رودررويي با كردها و با فتحعلي خان قاجار در دوره صفوي٬ شكست شكر خان و حسين خان سلطان و مهمان پذيري دولت شاه عباس صفوي اشاره ها شده٬ به اعتراضيه ها و شكوه از سلاطين جاى داده مىشود. (پس از آنكه شاه عباس در راستاى سياستهاى ضدتركى خود٬ عده اى از كردان را به شمال خراسان كوچانيد و در شمال خراسان در صدد ايجاد پنج ولايت كردنشين بر آمد٬ اين كردهاى تازه وارد با تركان بومى گرائيلى و بغايرى و ... كه ساكنان اصلى شمال خراسان بوده و از قرنها پيش در اين ناحيه مىزيستند و دامنه هاى كوه شاه جهان را مركز خود قرار داده بودند به زدوخورد پرداختند. با اشغال اين نواحى توسط كردان تازه وارد٬ تركان گرائيلى و بغايرى و... به جنوب منطقه شيروان٬ بجنورد٬ قوچان و اسفراين و درگز مهاجرت كردند). از اين دست٬ اخيرا در نخستين "جشنواره موسيقي زنان نواحي و اقوام ايران" كه به همت مركز موسيقي حوزه هنري و مركز امور مشاركت زنان رياست جمهوري به مدت سه شب برگزار شد پنج بانوي نوازنده از ايل گرايلي حضور داشته اند. در "جشنواره تئاتر آييني و سنتي موسيقي نواحي ايران" نيز "دوستعلي صادقلو" يكى از آخرين بازماندگان گرايلي هاي ايران منظومه "زهره و طاهره" و مدحيه اى از حضرت صاحب عج را ايفا نموده است.
و عاقبت....
مسئله آسيميلاسيون: پراكندگى گروههاى بىشمار تركى در سراسر ايران در دوره هاى گذشته اگرچه مزيتى بشمار مىرفت٬ اما در حال حاضر با اعمال سياست گسترده فارسسازى در ايران٬ به صورت عاملى منفى و تسهيل و تسريع كننده نابودى هويت و زبان و فرهنگ تركى و خلق ترك در ايران در آمده است. تركهاى گرايلى-قرائى زير گروههاى تيره اى-تبارى خلق ترك مىباشند كه در سراسر ايران٬ آذربايجان٬ فارسستان٬ خراسان و تركمنستان پخش شده و مانند ديگر زيرگروههاى خلق ترك٬ بويژه تركهاى ساكن در استان خراسان و فارسستان٬ در معرض نابودى كامل به لحاظ زبانى و فرهنگى و هويت تركى قرار دارند. در واقع بخش بسيار مهمى از تركهاى گرايلى-قرائى متاسفانه اكنون هم كاملا فارسزبان (در تربت حيدريه. مانند طوايف ديگر ترك فارس زبان شده در خراسان تيمورى ها٫ هزاره ها٫ چهار اويماقها ...)٬ كردزبان ؟ (در اطراف بجنورد) و احتمالا لرزبان ؟ (در طائفه بكش لرهاى ممسنى٬ مانند طائفه ديگر ترك آقاجرىها) گرديده اند (احتمالا اكثر گروههاى گرايى-قرائى كه در جشنواره هاى موسيقى نواحى ايران شركت مىنمايند از اين دسته اند). با ادامه وضعيت فعلى در ايران٫ بقاء تركهاى قرايى هم بعد از يكى دو نسل با تاسف فراوان٫ بسيار بسيار نا محتمل مىنمايد. ايجاد فرهنگستان (دولتى و غيردولتى) تركىشناسى و شعبه طوائف و ايلات ترك در آن٬ تاسيس كانالهاى راديو-تلويزيونى سراسرى تركى و آغاز آموزش به زبان تركى و رسمى نمودن زبان تركى در ايران از جمله تدابير لازم و عاجل براى متوقف و معكوس نمودن روند فارس شدن گروههاى ترك در ايران بويژه گروههاى پراكنده و ايلى ساكن در خارج آذربايجان مىباشند.
اشتراك در پيدايش قوم فارس: گرايلىها- قرائىها علاوه بر خلق ترك و تركمن٬ در تشكل قوم فارس -به طور مشخص در تشكل تبارى فارسزبانهاى امروزى تربت حيدريه - و نيز برخى گروههاى كردزبان حتى لرزبان نيز اشتراك و نقش مهمى داشته اند. يكى از فوائد جنبى بررسى گروههاى تاريخى- تبارى – طائفه اى ترك در ايران٬ آشكار شدن نقش آنها در تشكل قوم فارس ويا به عبارت ديگر نشان دادن بىپايگى افسانه و دروغ آريائىنژاد بودن و خلوص نژادى گروههاى فارس زبان امروزى ايران است. اساسا نبايد فراموش نمود كه قوم موسوم به فارس در ايران آميخته و محصول تركيب به تقريب سىدرصد ترك تبار٬ سىدرصد عرب تبار٬ سى درصد بوميان گوناگون غير ايرانىزبان٬ غير ترك و غير عرب و ده در صد گروههاى ايرانى-تاجيك زبان اند كه به مرور زمان به زبان فارسى درى متكلم گشته اند. (از جنبه تاريخى زبان فارسى درى٬ زبان هيچ گروه بومى ايران نبوده است).
--------------------------------------------------------------------------
[١]- برخى از ملىگرايان افراطى فارس سعى در ساختن شناسنامه جعلى براى گرايلى كرده و ريشه آن را از "گريه ليلى" دانسته اند. همين همه فارس انگاران٫ در نبود مراكز تركى شناسى در ايران و محروم بودن تركهاى ايران از خواندن و نوشتن و آشنايى با زبان و فرهنگ و تاريخ و تبار خود٫ نام ايل "افشار" تركى را هم از افشردن فارسى٫ "بيات" تركى-مغولى را از بيت عربى٫ "آغاجرى=آغاج ارى" تركى را آقايى كه جر مىزند .... شمرده اند.
[٢] سايت هاى زير مربوط به تركهاى گرايى-قرائى و نيز قارائيت-قارائيم يهودى جهان است:
Karay Türkleri, Hazarlar ve Karaylar, KARAYLARIN ÜYI / KARAIM HOME PAGE, Qэrэm qaraimleri (qaraylar), Qaraimler halq olaraq yoq olmaqtadır, Karaites and Karaism: Recent Developments, Karay Türkleri
[٣]- قاراىها از دير باز در سطح تركيه پخش شده و از مشهورترين مراكز آنها در اين كشور اديرنه و قاراكوى استانبول بوده است. نام قاراكؤى مبدل شده كاراى كؤى است.
[٤]- به نام طوائف و تيره هاى ترك در الحان و نغمه ها و دستگاهها و گوشه و مقام هاى موسيقى و ادب ترك و بويژه آذربايجانى بسيار برخورد مىشود. مانند همين "گرايلى"٫ "قرائى"٫ "بيات" (در موسيقى) و "بياتى" (در ادبيات٫ معادل "مانى جناس دار" در ادبيات عاشقى تركيه)٫ "افشارى-اووشارى" (در موسيقى)٫ "قجرى" (در موسيقى)٫ "وارساغى" (بيشتر در ادبيات عاشيقى تركيه)٫" شاهسئونى"(موسيقى)٫ "تركمه" (موسيقى)٫ "قره چى" (موسيقى).... كه همه از نام گروههاى مختلف ترك گرفته شده اند.
گئرچه يه هو !!!!